Archiw zgubjonych jsow

pytanje [4]

zapśimjeśe

• informaciskego centruma
  • koncept
  • temy
  • nastaśe
  • wobrazowa galerija
• minjone jsy
• wótwórjeńske case / zastupne pjenjeze
• połoženje a pśijězd
• wokolnosć

Ku konsekwencam brunicowego górnistwa z nejgóršymi slědami słuša to z wótbagrowanim jsow zwězane pśesedlenje pótrjefjonych luźi. Wobcerk wustajeńce wopytujo zbliženje k pśisudam pśesedlonych wobydlarjow, k jich nazgónjenjam wó tšuśu a nowem zachopjeńku.

Multimedialna stacija a witriny z wótgrawanim za słuchanje informěruju wó wuměnjenjach, pśewjeźeńskej praksy, slědach wótrywanja jsow a pśesedlenjach we Łužcy pód slědujucyni aspektami:

Kake jo było historiske wuwiśe łužyskeje brunicoweje industrije?
Co jo wóznamjeniło pśesedleńske wobzamknjenje za wobydlarjow?
Kaka jo była akceptanca napśeśiwo pśesedleńskim pśedewześam?
Kak jo se zarownało?
Kak su dožywili wobydlarje zajśe swójich jsow?
Co jo wóznamjeniło rozžognowanje ze jsu?
Kake móžnosći pśeśiwjenje a drugego wobaranja su pótrefjone měli?
Kak su wuglědali nowe žywjeńske poměry, źo su śěgnuli pśesedlarje?
Co wóznamjenijo socialna znjasliwosć pśi źinsajšnych pśesedlenjach?
Kaku dopomnjeńsku kulturu woplěwaju pśesedlarje?

Politiske a góspodarske ramikowe wuměnjenja

Wótrywanja jsow a pśesedlenja stoje we Łužycy we wuskem zwisku z wuwiśim brunicoweje industrije. Na zachopjeńku jo se brunica hyšći w pódkopkach abo w małych jamach dobywała. Techniske wuwiśa, stupajuca pótrjeba na wuglu a rosćecy kapital górnistwowych towaristwow su wjadli zachopjeńk 20. stolěśa k wudobywanju we wótwórjonych jamach. Akle stakim su byli wótrywanja jsow wót zachopjeńka 1920-tych lět rentabelne.
W DDR su dojśpili wudobywanje brunice a pśesedlenja nowe dimensije. DDR jo za dobywanje energije pśisamem jano domacnu brunicu zasajźowała. Stopnjowanje dobywańskich kapacitow jo wjadło k wužywanju wjelgin wjelikich płoninow. Jsy, kenž su lažali w tych wuglowych terenach, su se konsekwentnje wótbagrowali. Nejžwětšu licbu zwótrywanych jsow a pśesedlenjow we Łužycy mamy toś w casu DDR.

Z politiskeju změnu stej se městno a gódnota brunice wótnowotki změniłej. Brunicowe góspodarstwo jo se musało nowym wuběźowańskim pominanjam pśiměriś. Dobywanje jo se reducěrowało, jamy su se zacynili a licba wótrywanych jsow jo spadowała.

W nazymje lěta 2016 jo se zepśedawała Vattenfall-brunicowa šparta na LEAG. Dajo teke pśemyslowanja wó wótkšyśu jamy w pólskem susednem regionje. To pokazujo, až tema pśesedlenje wobydlarjow, zastojnstwa a wobgóspodarjow brunicowych pśedewześow we Łužyskem rewěrje teke w pśiducych lětach zaběraś buźo.

Pśesedleńska praksa a pśewjeźenje

W DDR njejsu zgromadne pśesedlenje a móžnosći sobustatkowanja wobydlarjow principielnje pśedwiźone byli. Głowna praksa jo było pśesedlenje pótrefjonych do nowych blokow platowych twarjenjow.
Njeglědajucy wjelikich śěžkosćow a snadnych zarownanjow jo wopytało wjele pśesedlarjow, dostaś swój swójski dom . To jo było jano z wusokim wósobinskim a finacielnym zasajźenim móžne. Akle srjejź 1980ych jo dojšło k pólěpšenjam w póstajanju bydleńskeje pśestrěni a w zarownanju.
Mimo zapódaśow na zastojnstwa su pśesedlarje lěbda móžnosći pśeśiwjenja pśeśiwo planowanemu pśesedlenju měli. Protestne akcije su wóstali wobgranicowa až krotko do politiskeje změny na někotare jadnotliwe pady.

Pó změnje su se pśesedlenja we Łužycy pód kradu hynakšymi wuměnjenjami pśewjadli. Licba pśesedlenjow jo spadowała, trěbnosć pśesedlenja jo se dokradnjej pśespytowała. Jo-lic njejsu se pśesedlenja – z wida zagronitych – dali wobejś, su se wóni wót srjejź 1990ych lět tak daloko ako móžno socialnje znjasliwje pśewjadli.

Zaměr jo był zgromadne pśesedlenje wobydlarjow na nowe městno. Pśesedlarje su se něnto dejali na wšych planowanjach a rozsuźenjach wobźěliś. K tomu jo teke słušało wupytanje a wugótowanje nowego městna zasedlenja.
Njeglědajucy na lěpše pśesedleńske wuměnjenja wóstanjo weto zasadne pšašanje, lěc se take pśesedlenje njedajo napšawdu wobejś, mjazy wobźělonymy (zawinowarjami a pótrjefjonymi) dalej wobzwadne.

Wugbaśa pśesedlenjow

Wliw pśesedlenjow na žywjeńsku wašnju pótrjefjonych jo indiwiduelnje wjelgin rozdźělny a mimo togo wótwisny wót płaśecych pśesedleńskich wuměnjenjow.

W DDR su byli typiske slědy pśesedlenja mjazy drugim pregowane wót pómałknego spada jsow a wejsnych źělow. Z wobzamknjenim na pśesedlenje – až do wótrywanje jo mógało pěś abo wěcej lět zajś – jo wjas zgubiła swóju perspektiwu do pśichoda. Cesto jo źěl wobydlarjow wjas južo jěsnej wopušćił, twarska substanca jo rozpadowała, kulturne žywjenje jo chamornjeło a žywjeńska kwalita jo spadowała. Pómałkne wóteměranje jsy jo było za pótrjefjonych dla togo lěta dłujke póśěženje. Na take tšojenja, kenž su se dali jano śěžko zmejstrowaś, su luźe cesto reagěrowali z njamócu, njewěstosću abo rezignaciju.
Pśesedlarje su stojali mjazy wunuźonym rozžognowanim a njelichym nowym zachopjeńkom, kenž za wětšy źěl njejo žedne pólěpšone bydleńske a žywjeńske wuměnjenja pśinjasł.
Nowe bydleńske wobstojnosći w měsće su byli za pśesedlarje ze jsy cesto problematiske. Weto pak su wšake pśesedlarje dobrowólnje do nowego a modernego bloka zaśěgnuli.

Wót srjejźi 1990ych lět su wopytali socialne slědy a wobśěženja za pśesedlarjow , pśed a mjazy pśesedlenim ako teke pó pśesedlenju pómjeńšyś, to groni socialnje znasliwje wugótowaś. Pódla wobšyrnych informaciskich a sobupóstajeńskich póbitowanjow za pśesedlarje jo był cil, žywjeńsku kwalitu w starych jsach zachowaś, aby se zadorało pśedcasnemu rozpadoju. Lěc a w kakej měrje jo se pśesedlenje socialnje znjasliwje raźiło, na to mógu slědkoju jano pśesedlarje sami wótegroniś. Njeglědajucy na wše kwalitatiwne pólěpšenja w pśesedleńskej praksy jo pśesedlenje nadalej masiwne zapśimnjenje do zrosćoneje socialneje struktury, do žywjeńskego wobcerka a planowańskego horiconta pśesedlarjow. Pśesedlenje jo za pótrjefjonych nadalej njeliche wótedaśe swójogo wobsejźeństwa, swójeje domownje a njewrośne znicenje swójogo derje znatego žywjeńskego wobswěta. Pśeto wótbagrowane jsy njamóžoš pózdźej wěcej namakaś.